زیر سایۀ امیرخان

بله، ما به تعاريفي از ادبيات جنگ نيازمنديم؛ چه اين تعاريف مدرسه‎اي و ساختگي باشد و چه دفعتا با مفهوم و مصداق خود پديدار شود، و مولودش بزرگ‎تر از والد خود و حدود آن مشروط‎ نشده و صاحب و سبک و آوازه‎اي به خود نگرفته باشد. 

نادر ابراهيمي ـ نه امروز و ديروز بلکه اواسط دهه 40 ـ مي‎گويد:

«تعريف، سدي برابر حرکت نيست؛ بلکه توضيح‎دهنده آن است. اما ما با تعريف‎کردن‎ها، همه چيز را در محدوديتي قرارداده‎ايم که في‎نفسه در آَن وجود ندارد و نبايد هم وجود داشته باشد. هدف بايد در تعريف نفوذ کند؛ اما به حساب آوردن هدف، مانعيت را از تعريف مي‎گيرد.»

سال‎‎هاي آغازين پس از پايان جنگ که از نوجواني درآمده و ديگر روي‎مان نمي‎شد مجله کيهان بچه‎‎ها را دست بگيريم، هم‎چنان چشم‎مان دنبال قصه‎‎هايي با امضاي اميرحسين فردي توي اين نشريه مي‎گشت. کم‎کم که از آب و گل جواني هم درآمديم و حسابي در قد و قواره يک مرد مي‎توانستيم بايستيم، اميرحسين فردي هم با ما بزرگ‎تر شده بود. موهاي‎اش کم‎پشت شده و به سپيدي غالب مي‎زد. نخستين‎بار در مراسم چهلم يا يادبود مرحوم احمد زارعي ديدمش. علي‎ آقا غفار که مي‎ديد چشمم دنبال ديدن و شناختن شاعر‎ها و نويسنده‎‎هاي سرشناس و پرآوازه است، يکي را از فاصله‎اي چندمتري، توي ساختمان شهيد اماني پشت کليسا خيابان کريم‎خان، به من نشان داد و گفت:

 آقاي فردي. سردبير کيهان بچه‎ها. 

و چهره‎اش را توي مغزم حک کرد. 

زمستان سال 72 و من جواني 21ساله بودم. 

گذشت تا پاييز سال 75 که براي کنگره‎ بزرگداشت شهيدان تهران کتاب نوشت و به‎همراه آن قصه‎‎ها و چهره‎اش، يکي ديگر از آثارش نيز در خاطرم نقش بست و جان گرفت. به مرور خودم را متوجه آراء و سبک نگارشش ساختم. دست خودم هم به قلم و روزنامه‎نگاري باز شده بود. آن روزها، با آغاز نيمه دوم دهه 70، فرهنگ و ادبيات انقلاب و جنگ، در حال فاصله‎گرفتن از تلاطم‎‎هاي جنگ و گذار از دوره تبليغ و شعار بود؛ چه به لحاظ فکري و چه زماني. اميرحسين فردي (و امثال او) که پيشتاز نگاه‎‎هاي تازه و در عين‎حال سنت‎‎هاي خاصي در رعايت اخلاق نويسندگي و نويسندگان اخلاق‎مدار بود در اين دوره نيز کنار ننشست و خودش را پشت ميز‎هاي مديريتي و دور از دسترس ننشاند؛ با آن‎که شايسته در دست‎گرفتن بسياري از مناصب بود؛ و اگر بود و مي‎شد، شايد امروز اوضاع چنين نبود و يکي چون من، از جداافتادگي و مرز‎‎آفريني‎‎هاي غيرضروري و ساختگي در محتواي ادبيات جنگ، نمي‎ناليد. 

باري، اين‎‎ها را مي‎نويسم تا گمان برده نشود اميرحسين فردي را تنها نزديکان و همکاران او و همين‎طور «بچه‎ها»ي مسجد جوادالائمه (عليه‎السلام) مي‎شناختند و باور داشتند. او براي بسياري، به همان اندازه که محترم و ارزش‎مند به‎حساب مي‎آمد، آشنا هم بود. هنگامي که برايش از دل سخن مي‎گفتي، با دل نيز گوش مي‎سپرد. اين‎‎چنين، سخنانش هم از دل برمي‎آمد و هم بر دل مي‎نشست. 

و روزي که حوصله‎اي به خرج داد و پراکنده‎گويي‎هايم را در جايي شنيد، حرف‎مان به چنين بحثي کشيده شد که هدف، به تعريف عيار مي‎دهد؛ همان‎گونه که نقد به «انجام» و متوجه‎ساختن «فکر» به سرانجام؛ سرانجام اين عمل و آن عمل و اين الگو و آن حدود؛ اين ادبيات و آن جنگ. 

آن روز، جسارتي به خودم دادم و گفتم:

نبايد چيزي ساخت که از پس پرورش و رشد آن نتوانست برآمد. مثلا بگوييم که در زمان جنگ و حين نبرد، ترس معنا ندارد؛ پس ادبياتش هم نبايد داشته باشد، چرا که متضاد مفهوم شجاعت جنگ‎آوران خواهد شد. اين‎گونه، از پس آن ترس پنهان و اين شجاعت ساختگي، برنخواهيم آمد. 

خواسته و ناخواسته، چهره‎ام درهم و برافروخته مي‎شد، اما مي‎ديدم ذره‎اي در آن چهره آرام، مهربان و صميمي‎اش، تغيير ايجاد نمي‎شود و همان‎طور با افتادگي و متانت، دارد حرف‎‎هاي ربط و بي‎ربط من را گوش مي‎دهد. سپس بلند شد، دستم را گرفت و گفت:

اگر هر کسي به اندازه نصف تکليف‎ خودش هم عمل کند، اين همه گرفتاري بي‎خود سر راه نويسنده‎‎هاي اين مملکت درست نمي‎شود. برويم تکليف خودمان را بشناسيم. ببينيم تکليف‎مان چيست توي اين اوضاع؟ تمام. 

اميرحسين فردي، به عقيده بنده که تنها چند پاره کوتاه در طول 20‎سال گذشته توانسته‎ام نگاه و صداي گرمش را از نزديک به خودم جذب کنم و به همان اندازه نيز دل خوش دارم که هر بار زودتر از خودم صداي‎اش به سلام بلند مي‎شد و سر فرو مي‎آورد تا نشان دهد فروتني از آن بزرگاني چون خودش است و نه کسي چون بنده، مردي بود که بيش از نويسندگي، يک انسان دوست‎داشتني و پدري معنوي براي بسياري از جوانان نويسنده و غيرنويسنده اين سرزمين بود. او به اندازه‎اي بزرگ بود که اگر ادبيات انقلاب و جنگ تنها در قلم و تفکر او خلاصه مي‎شد، باز هم امروزه ميتوانستي ادعا کني که اين ادبيات زنده و پوياست. براي آن ادبيات بزرگ، همين يک تن مي‎توانست کفايت کند؛ چراکه او نيز تنها يک تن نبود. او خودش را ـ دست‎کم در دو دهه گذشته ـ در خاطر و نگاه بسياري از نويسندگان جاري و منتشر ساخته بود. 

البته افسوس که يکي چون خودش، ديگر در اين ديار نيست تا به تمامي، همان اميرحسين فردي باشد که اصول فکري و اخلاقي‎اش، همان اصول دوران جواني‎اش در سي و چندسال گذشته بوده باشد که امروز هست. 

تنها خدا را سپاس که يادش به اندازه کافي گرامي و بزرگ هست که داغش را در دل‎‎ها فرو نشاند و شاگردان‎اش به اندازه‎اي هستند که بتوان با ديدن هر کدام‎شان و خواندن آثارشان، روزي چندبار اميرحسين فردي را برابر نظر خود زنده ساخت. بله، حتي صدايش را هم مي‎توان از گلويي شنيد که همان آواي مهربان را تداعي سازد. 

با فضيلت‎‎ها هميشه خوشبختند. هرچند، بسياري خوشبختند اما بافضيلت نيستند. اميرحسين فردي، از آدم‎‎هاي بافضيلت اين‎روزگار بود که بخش عمده‎اي از ادبيات انقلاب و جنگ، وابسته‎اش بود و نه او وابستْ اين ادبيات... 

روحش شاد