خوابگرد جامعه شناس؛ نگاهی به آثار محمد محمدعلی

شهرستان ادب: یادداشتی می‎خوانید از پژوهشگرِ گرامی خانم سحر لطفعلی بر آثار نویسنده معاصر؛ محمد محمدعلی. این یادداشت با مطالعه کتاب‎های «نقش پنهان»، «بازنشستگی و داستان‎های دیگر»، «چشم دوم و داستان‎های دیگر»، «دریغ از روبرو»، «از ما بهتران»، «آدم و حوا»، «مشی و مشیانه» و «جمشید و جمک» نوشته شده است.

محمد محمدعلی متولد سال 1327 شمسی در شهر تهران است و  از جمله نویسندگان معاصر ایرانی است. ایشان سردبیری و یا همکاری‎های بسیاری با مجلات ، فصل نامه‎ها و مطبوعات را بر عهده داشته است من جمله : فصلنامه برج ، مجله‎های دنیای سخن و آدینه و ...  سال 1354 ، او نخستین کتابش را به سبک رئالیسم  درباره زندگی روستاییان فقیر نشین منتشر کرد. نه تنها در تمامی آثار وی رئالیسم جریان دارد بلکه سعی می‎کند از نماد گرایی ( Symbolism) در رابطه با واقعیت‎های اجتماعی بهره ببرد.

قالب آثار محمد محمد علی را می‎توان به سه بخش کارگری، اسطوره ای-پژوهشی و مبارزه با خرافه پردازی تقسیم بندی نمود. محمد علی در آثار کارگری خود توجه ویژه‎ای به واقعیت‎های زندگی دارد و مولفه‎های زندگی کارگری را به تصویر می‎کشد. به فرهنگ و ادبیات عامه مردم نزدیک می‎شود و کسب و کار و معیشت طبقه متوسط و کارگر از دغدغه‎های اصلی اوست.

زمان در بیشتر داستان‎های محمد علی از قبل از انقلاب شروع شده و تا بعد از آن ادامه دارد و سیر تحولی شخص و جامعه را در این مسیر به تصویر می‎کشد. برسی جامعه شناسی نویسنده در داستانهایش هنگامیکه از مشکلات اجتماعی سخن می‎گوید، قبل از انقلاب رویکردی سیاسی و بعد از انقلاب رویکردی اجتماعی دارد. مکان هم در اکثر مواقع ذکر نمی‎شود اما بیشتر در تهران، شمال و جنوب اتفاق می‎افتد. شخصیت‎ها از طبقه متوسط رو به پایین هستند و دغدغه معیشتی شان مد نظر قرار می‎گیرد. مسائل و مشکلات اجتماعی بیان می‎شود و در لابه لای داستان مسائل سیاسی هم بیان می‎شود علی الخصوص

 اگر زمان آن قبل از انقلاب باشد. فقر و مرگ از مولفه هایی است که در اکثر آثار محمد محمد علی نمود دارد. مهاجرت، افراد جنگ زده، کارمندی، بازنشستگی، دغدغه پست و مقام و عشق از دیگر موضوعاتی است که در آثار وی دیده می‎شود.

شخصیت‎ها و کاراکترها مابه ازای بیرونی دارند و اغلب از طبقه کارگر و متوسط به پایین هستند که از شهرشان بیرون آمده و برای به دست آوردن درآمد به پایتخت مهاجرت می‎کنند. آنان به کارهای کارگری، پیشه وری و گاهی دست فروشی روی می‎آورند. از زاویه‎ای دیگر هم می‎توان این آثار را جزء ادبیات مهاجرت به شمار آورد.

سبک و سیاق داستان‎ها آمیزه‎ای از  رئالیسم ، مطایبه ( خوش طبعی) و اساطیری در عین حال زیبا ، رنگ به رنگ شونده و عمیق همچون شیئی بر بال فرشته نه تیری که  هوا را بشکافد.

محمدعلی به واسطه علم مردم شناسی (Mythology)  توانسته صحنه‎ها و اشخاصی را که می‎خواسته است به خوبی می‎آفریند. اشخاص و اتفاقات به هم مربوطند و نویسنده این پیوستگی را به  کمک تدابیر اتخاذ می‎کند. تدابیری که می‎تواند مسرت بخش و یا غیرمنتظره باشد. اشخاص هم با زندگی معمول رابطه دارند و هم در فضای پیرامون خویش زیست می‎کنند و حوادث و رخدادهایی را از سر می‎گذرانند که سبب برانگیختگی و هیجان مخاطب می‎شوند.  نویسنده همانند یک روانشناس  مشتاق نسبت به  درد و رنج حساس است و نفس انسانی را  ارزشمند می‎داند و آثارش به تراژیک دست نمی‎یابد هرچند سعی می‎کند بدان نزدیک شود.

از دیگر مولفه‎های آثار او می‎توان به مرگ و مرگ خواهی و همچنین به خواب دیدن شخصیت‎های داستانی اشاره کرد.

نویسنده قصد دارد با طرح مسئله " خواب دیدن "  ، در چیزی  عمیق تر از تجارب شخصیت‎ها ، مخاطب را سهیم کند و با گفتن " خوابی دیدم "  مخاطب در خلایی از احساس و عواطف قرار می‎گیرد.

خواب‎ها می‎تواند از نوع خواب هایی مربوط به بحران پیش آمده باشد و یا خوابی که منطقی است و تاثیرش بر مخاطب را لحاظ می‎کند. نویسنده رئالیسمی را برگزیده که در اکثر آثارش نفوذ دارد. مشخصه داستان‎ها ناهمواری در سطح است  که می‎تواند در یک اثر دیگر عمیق و برانگیزاننده باشد. از نظر مخاطب فراز و نشیب‎های بیان شده در داستان همان احساس مهیجی است که می‎تواند در هنگام گذر از ناهمواری‎ها فراموش شوند. تاثیر نهایی افعال از پیش تعیین شده است و کم کم در مخاطب نمایان می‎شود و زمانی که فرا می‎رسند ، موفق هستند به عبارتی  جزئیات و دقایق اتفاقات و رویدادها ممکن

 است فراموش شوند اما تناسب  به وجود آمده ماندگار هستند.

در اکثر داستان‎ها نویسنده با لحن شادمانه‎ای داستان را به سرانجام می‎رساند که می‎تواند از هر تهدیدی هراس انگیزتر باشد مع الوصف جذابیتی برای مخاطب به همراه دارد. اتفاقات بر حسب توالی زمانی که با طرح داستان یکی است ، گسترش می‎یابد .  اعمال گذشته ی شخصیت‎ها آن‎ها را به هم پیوند می‎زند و می‎تواند شامل اعمالی باشد که خود شخصیت‎ها از عواقب آن بی خبر هستند در واقع ماجرای داستان به کنجکاوی مخاطب نظر دارد و طرح داستان به خرد مخاطب توجه می‎کند که به خوبی در آثار نویسنده لحاظ شده است و همین درک زیبایی مخاطب را تحت تاثیر قرار می‎دهد تا بتواند داستان

 را در جایگاه یک کل واحد ببیند (اتفاقات پراکنده را با ریسمانی که از وجود خود اتفاقات بافته شده است را به هم پیوند می‎زند).

مجموعه کتاب‎های " روز اول عشق " که به سه کتاب آدم و حوا، مشی و مشیانه و جمشید و جمک اختصاص دارد از جمله آثار اسطوره‎ای این نویسنده می‎باشد. وی در آثار اسطوره ای- پژوهشی خود کهن الگویی را مد نظر قرار داده و زندگی، تفکر، خوشی و ناخوشی، عشق ورزیدن و دیگر جنبه‎های دیگر بشری را به یک سبک و سیاق دانسته که در تمام ادوار و مکان‎ها به شیوه‎ای واحد می‎ماند. نکته قابل توجه در این آثار این است که راوی اسطوره‎ها شخصیت زن داستان می‎باشد. هبوط انسان و درد رنج و تنهایی از موضوعاتی است که در زمینه نگارش آثار اسطوره‎ای خود بدان توجه ویژه‎ای کرده است. نویسنده در

 این سه گانه از اطلاعات تاریخی، اسطوره‎ای و تخیل خود مدد گرفته و این آثار را به وجود آورده است بنابراین این سه گانه نه کاملا رمان تاریخی است و نه کاملا رمان تخیلی.

در مجموعه آثار محمدعلی با انواع مختلف کارکرد زن  به عنوان سیاهی لشکر و یا در حاشیه بودن ، رو به رو نیستیم بلکه  زن یکی از شخصیت‎های اصلی داستان‎های ایشان  محسوب می‎شود و نه تنها قائل به تبعیض جنسیتی نیست بلکه با انتخاب زنانی که از تحصیلات بالایی برخوردارند آشکارا تحول شخصیتی زنان را به خوبی به تصویر می‎کشد. به این ترتیب در آثار خلق شده ، بین زنان و یا مردان رابطه‌ی فرادستی و فرودستی وجود ندارد.